Verslag van de bijeenkomst op 02 maart 2012
~ We ontvingen een onverwacht aantal mensen voor deze bijeenkomst. Dirk liet weten dat hij wat later kwam en Bianca Vroomen had zich verontschuldigd. In afwachting deelde Jan de uitnodiging voor de reis uit aan de aanwezigen. Omdat hij jarig was op 3 maart arriveerde Dirk even later met een lekkere vers gebakken cake. Het zelfgebakken product was nog warm en moest nog even koelen. Wachten tot in de pauze was de boodschap.
Administrativa
~ Notulist en moderator voor deze bijeenkomst: Jan
~ Verslag vorige vergadering: Vorig verslag werd zonder op- of aanmerkingen goedgekeurd.
~ Noorderkroon is ingegaan op het verzoek van VVS om haar activiteiten via hun website kenbaar te maken. Er is een bericht binnengekomen met melding dat we nu op een wachtlijst staan voor goedkeuring door de accountbeheerders. Het lijkt een ietwat vreemde werkwijze, maar we zullen het verder verloop afwachten. Zodra we een gebruikersaccount hebben ontvangen worden onze doelstellingen op de site gezet en een link plaatsen naar onze eigen website.
~ Jan meldde even dat er volgend jaar in februari een zeer dichte nadering van een aardscheerder wordt verwacht. Een aardscheerder is een brokstuk (planetoïde) in de ruimte dat dicht langs de aarde passeert. De huidige berekeningen lieten zien dat dit ca 140 meter grote exemplaar de aarde tot ongeveer 27.000 kilometer zal gaan passeren. Dat is astronomisch wel ontzettend kort als we eten dat de geostationaire satellieten op 35.750 km hoogte hangen.
~ Er is een bericht uit Bocholt dat ze ook daar een met sterrenkundige vereniging zijn gestart. De heer Janssen wil eens met onze kring kennismaken en naar onze activiteiten informeren.
Open agenda
- 1. Hoe werd de poolas berekend?
De poolas (van een kijker) is een parallel van de aardas. De aardas vormt een denkbeeldige as dwars door de aarde van de noord- naar de zuidpool. Na wat gezamenlijk overleg werd er een (erg versleten) wereldbol bij gehaald ter verduidelijking. De aardas staat onder een hoek van 23,44° op het baanvlak dat de aarde rond de zon beschrijft; de ecliptica. Deze hoek verandert niet tijdens een omwenteling rond de zon en dient als referentie. Omdat de poolas deze hoek beschrijft en altijd naar dezelfde richting wijst tijdens onze reis rond de zon, varieert in de loop van het jaar wel de hoek waaronder de zonnestralen het aardoppervlak raken. Ook de lengte van de dag ten opzichte van de nacht varieert hierdoor. Deze effecten samen betekenen jaarlijkse variatie in de hoeveelheid ontvangen zonnestraling en zo ontstaan de seizoenen.
- 2. Waarom wordt er op lenzen vaak een coating aangebracht?
Coatings zijn om diverse redenen ontwikkeld en hebben dan ook elk hun specifieke eigenschap. Het is te veel om van alle soorten de eigenschappen te kennen, maar de meest voorkomende soorten werden even besproken.
Spiegels zijn voorzien van een coating om te voorkomen dat zilver of aluminium dat op het glas werd opgedampt oxideert. Sommige kijkers hebben een UHTC coating. Deze coating heeft als doel de lichtopbrengst te verhogen. Veel verrekijkers hebben blauwe of rode coatings. Die zijn meestal ontwikkeld om het contrast te verhogen, om bepaalde golflengten weg te filteren of te sterke lichtinval te verminderen.
Er werd nog even aangehaald hoe belangrijk het is uiterst voorzichtig met lenzen en spiegels om te gaan en ze zeker niet met een stofdoek af te vegen. We bespraken kort een uitzonderlijke methode voor extreme gevallen waarbij met demiwater en watten de spiegel of de lens wordt gepoetst. Een procedé dat zeker niet zonder risico is.
- 3. Wat betekent de Lambda-waarde van kijkers?
De Lambda-waarde is een waarde die de kwaliteit van de spiegel aangeeft. Hierbij wordt de lichtgolflengte gebruikt om de nauwkeurigheid van de spiegel uit te drukken. (1 lichtgolf= 555 nanometer of 0.000555 mm.) Simpelweg wordt hiermee de ruwheid van het oppervlak van het geslepen glas bepaald. Ervaren slijpers halen waarden rond de 1/20 Lambda, maar als je voor het eerst een spiegel slijpt en er is dan geen afwijking groter dan 1/8 lambda (letter lambda= 1 lichtgolf) dan ben je ruimschoots geslaagd en beschik je over goed bruikbare optiek.
Na de besproken punten uit de open agenda laste de moderator even een korte pauze in en was er gelegenheid om de lekkere zelfgebakken cake van Dirk te proeven. Een niet te versmaden intermezzo dat als idee zeker voor herhaling vatbaar is. Na de pauze kreeg onze voorzitter het woord voor een uiteenzetting over “paternosterkraters”.
Catena
Dit is een ander woord voor paternosterkraters die op hun beurt een gevolg zijn van een parelsnoerkomeet. Een onderwerp waarover onze voorzitter informatie verzamelde om ons het fenomeen uit de doeken te doen.
We kennen op aarde over het algemeen 2 soorten kraters: inslagkraters en vulkaankraters. Paternosterkraters horen bij de inslagkraters. Op de maan zijn er veel inslagkraters te zien. Aan de voorkant zien we ze duidelijk door de telescoop, maar aan de achterkant zijn er nog minstens zoveel. Het zijn zowel oude als jonge inslagkraters. Ze hebben het voordeel dat ze kunnen blijven bestaan en niet verweren omdat er op de maan geen atmosfeer is.
Op aarde zijn er ook nog veel inslagkraters te zien, maar die zijn bijna allen van betrekkelijk jonge leeftijd. Afhankelijk van de grootte van de inslag ontstaat een simpele krater of een complexe krater. Bij die laatste is duidelijk te zien dat de bodem na de inslag terugveerde en een centrale berg vormde. Enkele van de meest gekende kraters op aarde zijn:
~ de Barringtonkrater in Arizona met een diameter van 1200 m en ca 50.000 jaar oud
~ de Bosumtwi krater in Ghana (Afrika) met een diameter van 11km en ca 1 miljoen jaar oud
~ de Chicxulubkrater in Mexico met een diameter van 170 km en ca 65 miljoen jaar ontstond waar nu de golf van Mexico ligt. Deze was oorzaak van het uitsterven van de dinosauriërs.
~ de Vredefortkrater in Afrika is de oudste en grootste tot nu toe nog zichtbare krater met een diameter van 380 km en een ouderdom van maar liefst 2,023 miljard jaar.
De Clearwaterkrater bij Quebec in Canada is een meervoudige krater. Dit betekent dat deze gezamenlijk zijn ontstaan, maar hoe ontstaan meervoudige kraters?
Als er een komeet of grote planetoïde een zwaardere massa passeert wordt deze aangetrokken en in een baan rond het zwaardere object worden ingevangen. Afhankelijk van de grootte van beide massa’s zal het object bij de volgende passages gekneed en vervormd worden door de onderlinge aantrekkingskrachten. Uiteindelijk zal de invloed van de getijdenwerking zo groot zijn dat het bij een van de volgende dichte naderingen in stukken breekt. Dit gebeurt op een afstand die we de ‘limiet van Roche’ noemen. De resten vormen dan een parelsnoerachtige keten van brokstukken die achter elkaar vliegen en netjes op een rij op de massa te pletter storten. Ze vormen dan paternosterkraters. We zagen dit in 1994 bij Jupiter gebeuren met de komeet Schoemacher-Levy.
Voor de inslag in 1994 plaatsvond dachten geleerden dat dit niet op aarde kon gebeuren omdat de aantrekkingskracht ongeveer 300 kleiner is dan bij Jupiter. Toch gaf dit gebeuren aanleiding om ook op aarde op zoek te gaan naar zulk soort kraters.
Het vinden ervan is wel geen eenvoudig werk. De kraters hebben zulke afmetingen dat de tegenoverliggende rand vaak voorbij het gezichtsveld ligt. Ze liggen ook heel erg verspreid over de aarde en de rechte lijn bestaat niet meer omdat de continenten intussen zijn verschoven. Toch gingen de Brit Simon Kelley en de Amerikanen John Spray en David Rowley op zoek en vergeleken inslagkraters van dezelfde leeftijd om te zien of er een samenhang was te vinden.
In Europa en Amerika vonden ze een vijftal kraters die in formatie hebben gelegen en die van dezelfde leeftijd zijn. Dit wees op de inslag van een parelsnoerkomeet. Het betrof de kraters: Rochechouart, Red Wing, Saint Martin, Manicuouagan en Obolon.
De inslag en de vorming van die vijf kraters gebeurde ruim 214 miljoen jaar geleden. Dit is op de grens tussen de tijdperken Carniaan en Noriaan; twee onderperioden van het TRIAS. De inslag kan niet anders dan een dodental hebben opgeleverd dat niet onderdoet voor de ramp op het eind van het KRIJT toen de dinosauriërs uitstierven.
Kelley ontwikkelde een nauwkeurige datering voor de microscopische druppels verglaasd gesteente die door de enorme hitte van de inslag waren veroorzaakt en Rowley zorgde voor het accuraat terugdraaien van de beweging van de continenten.
Na het terugplaatsen van de continenten naar die tijd lagen drie van de vijf even oude kraters – Rochechouart in Frankrijk, Manicouagan en Saint Martin in Canada – mooi op en rij. De verbindingslijn tussen Obolon in Oekraïne en Rochechouart was evenwijdig met die tussen Saint Martin en Red Wing, wat wijst op drie grote brokstukken achter elkaar, waarvan de eerste en de laatste waarschijnlijk onderweg nog eens splitste door de hitte. Er liggen nog twee kraters in hetzelfde pad, maar hiervan is de datering te ruw om ze op te nemen in de formatie.
Aan de hand van de terugdraaiing van de continenten en de rotatiesnelheid van de aarde kon ook worden teruggerekend dat de inslag van de brokken binnen de vier uur gebeurde. Naar alle waarschijnlijkheid waren er nog veel meer brokstukken, maar het merendeel van onze planeet bestond uit de Tetys- en Thalassazee. Van de brokstukken die in zee stortten zijn geen sporen meer terug te vinden.
De totale schade zorgde zeker voor een van de vijf ergste perioden van massaal uitsterven die we kennen. Verwacht wordt dat zo’n 80% van de levende soorten die catastrofe toen niet hebben overleefd. Even ter vergelijking: Er was slechts één inslagkrater van 170 km diameter nodig om de dinosaurussen en een aanzienlijk deel van hun leeftijdsgenoten weg te vegen. Uit de gesteenten is tot nu toe nog altijd niet teruggevonden waaruit de brokstukken bestonden. Een theorie zegt dat bij dergelijke inslagen het brokstuk volledig verdampt.
Er zijn wetenschappers die beweren dat de aantrekkingskracht van de aarde, die ruim 300 keer minder is dan die van Jupiter, niet in staat is om een object op de limiet van Roche uit elkaar te trekken. Als de aardse gravitatie hiertoe niet in staat is, dan kan het voorwerp zich wel als een aardscheerder hebben gedragen en werd het niet uit elkaar getrokken door de gravitatie. Tijdens de val door de atmosfeer werd het door de wrijving met de lucht zodanig verhit dat het fragmenteerde. Bij een volgende passage worden de brokstukken dan ingevangen en slaan achter elkaar in. Statistisch gezien denkt men vandaag dat er de kans 1 op 1000 is dat een aardscheerder op zo’n manier kan worden ingevangen. Op aarde zijn ca 150 duidelijke sporen van inslagkraters bekend. Geologen zijn bezig uit te zoeken of er nog paternosterkraters bij zijn.
Normaal vinden we kraters, ouder dan 200 miljoen jaar niet meer terug. De tand des tijds heeft dan zijn werk gedaan. Er is slechts één uitzondering: de 3,023 miljard jaar oude Vredefortkrater in Afrika met een diameter van 380 km die nog duidelijk vanaf grote hoogte zichtbaar blijft in het landschap. Wat hier toen gebeurde moet een nog veel grotere impact hebben gehad op het allereerste leven op aarde…
Als bijlage kregen we nog enkele korte filmfragmentjes over de inslag van Schoemacher-Levy op Jupiter, over de continentendrift en over het fragmenteren van een planetoïde op weg naar de aarde. Na een korte nabeschouwing sloten we de bijeenkomst en dankten Bèrke voor dit mooi onderwerp. Bedankt Bèrke! Het was erg interessant.
JH